Dziewięćdziesiąt dziewięć procent znanych mi książek mogłoby spokojnie nie istnieć. W tym jednym procencie, którego brak byłby dla mnie prawdziwą stratą, znajdują się dwie książki Waltera Abisha: zbiór opowiadań Klucz do alfabetu i powieść Jakie to niemieckie.

W teorii biznesu często wykorzystujemy pojęcie out of the box, żeby opisać kreatywne myślenie. Gdyby przyłożyć do literatury miarę stosowaną przez Boston Consulting Group i inne firmy doradcze, można by powiedzieć, że pisarstwo Waltera Abisha jest wzorcowym przykładem myślenia out of the box. Proponuję poświęcić teraz chwilę, by posłuchać biznesowego wykładu. Jako przykład pojawia się w nim co prawda Borges, ale w ramach eksperymentu uznajmy to za wstęp do Abisha. 

Dla tych, którym nie chce się oglądać: mówiąc o myśleniu out of the box, zapytać trzeba, czym jest ten box, który mamy opuścić. Następnie należy uświadomić sobie, że nie chodzi w tej zabawie o wyjście poza ramy wszystkiego, ale o to, by stwarzać nowe ramy. Box wypełniają pisarze, którzy potwierdzają opinie i spełniają oczekiwania czytelnika. Out of the box mamy Waltera Abisha. 

Przeprowadzę was teraz Przez wielką pustkę – opowiadanie ze zbioru Klucz do alfabetu

Na początku czytelnik myśli, że ma do czynienia z historią amerykańskiego chłopca, który wychowuje się bez ojca – ten zginął podczas II wojny światowej, wykonując misję na Pustyni Północnoafrykańskiej. Spodziewa się więc, że tytułowa pustka oraz wspomniana pustynia oddają stan emocjonalnego braku, z którym musi zmierzyć się bohater. 

Następnie czytelnik orientuje się, że wpadł w pułapkę własnych lekturowych nawyków i że musi być zdecydowanie ostrożniejszy. Chłopak nie jest dzieckiem, ale dwudziestoczteroletnim mężczyzną z wadą słuchu i umiarkowaną niepełnosprawnością intelektualną. Jego zmarły ojciec walczył w armii Mussoliniego, a obecny kochanek jego matki to mafiozo. Czytelnik wciąż jednak czuje, że tytułowa pustka oraz przewijający się motyw pustyni oddają stan emocjonalnego braku, z którym musi zmierzyć się bohater. 

Czytelnik zadaje sobie pytanie, co tu jest grane, i dochodzi do wniosku, że ma do czynienia z „zabawą konwencją”. Raczej nie zdziwi go więc, że niepełnosprawny intelektualnie chłopak przeprowadzi skuteczny zamach na życie kochanka matki. Jednak dzięki zdaniom takim jak „Wielu ludzi wciąż jeszcze sądzi, iż podejmując uciążliwą podróż, dowiedzą się czegoś nowego o sobie samych” (przeł. Marek Wilczyński), wciąż będzie przekonany, że tytułowa pustka oraz przewijający się motyw pustyni oddają stan emocjonalnego braku, z którym musi zmierzyć się…

Pojawienie się w życiu bohatera kochanki – a właściwie mapy oazy wytatuowanej na jej plecach – oraz otrzymanie w spadku po mafiozie posiadłości w Afryce Północnej, uświadamiają czytelnikowi, że ma do czynienia nie z „zabawą konwencją”, lecz z zabawą „zabawą konwencją”. Wciąż nie odstępuje go jednak przeczucie, że tytułowa pustka oraz motyw pustyni oddają stan emocjonalnego braku. 

Wprowadzona wcześniej u czytelnika niepewność, czy ojciec bohatera na pewno zginął i czy rzeczywiście był żołnierzem, a nie hotelowym portierem, zostaje wzmocniona w ostatnich partiach tekstu. Czytelnik nie otrzyma jednak tego, czego mimo wszystko wciąż się spodziewa – potwierdzenia czegokolwiek. Zamiast tego sam musi zmierzyć się z tytułową pustką oraz pustynią, które oddają stan emocjonalnego braku. 

Walter Abish daje nam mapę pustyni. To nie są sztuczki dla samej sztuki i gierki dla samej zabawy. W Jakie to niemieckie bohater co pewien czas wyje jak zwierzę. W opowiadaniu Konfiguracje Holendrom zostaje zadane pytanie: „Czy można żyć inaczej?”.

Jakie to niemieckie (przeł. Blanka Kluczborska) wydano w Polsce w 1988 roku w ciekawej serii Wydawnictwa Literackiego, w towarzystwie między innymi Fal Virginii Woolf. Klucz do alfabetu (przeł. Janusz Semrau i Marek Wilczyński) ukazał się w doskonałej Bibliotece Amerykańskiej wydawnictwa Przedświt w 1991 roku. Zawarte nim teksty pochodzą ze zbiorów In the Future Perfect oraz Minds Meet. Książki Waltera Abisha są dostępne w wielu aukcjach na Allegro, często za kilka złotych. 

Jeśli ktoś potrzebuje zachęty innego rodzaju, proszę bardzo: Abish urodził się w 1931 roku w Wiedniu, dzieciństwo spędził w Chinach, młodość w Europie. Nosił opaskę na oku. Zmarł 28 maja 2022 roku w Nowym Jorku. 


Walter Abish
Klucz do alfabetu

przeł. Janusz Semrau i Marek Wilczyński

Przedświt, Wydawnictwo Literackie, 1991, s. 320

Walter Abish
Jakie to niemieckie

przeł. Blanka Kluczborska
Wydawnictwo Literackie, 1988, s. 331



Adam Kaczanowski (ur. 1976) – raczej pisarz, trochę performer. Ostatnio opublikował powieść Utrata, książkę z wierszami Zabawne i zbawienne oraz poemat Spis treści napisany na spółę z Piotrem Janickim. Poznaniak, mieszka w Warszawie.