David Markson
David Markson (1927-2010) – autor kilkunastu eksperymentalnych powieści, obejmujących szereg gatunków i konwencji literackich. Spoiwem jego pisarstwa jest namysł nad istotą aktu twórczego, objawiający się z jednej strony w autotematyzmie i skupieniu na relacji między myślą a światem, z drugiej w zainteresowaniu żywotami wybitnych jednostek (malarzy, rzeźbiarzy, kompozytorów, filozofów i oczywiście pisarzy). Markson urodził się w Albany, w stanie Nowy Jork, w rodzinie amerykańskich Żydów. Choć przez większość życia związany był z Nowym Jorkiem, w latach 50. i 60. mieszkał również w Meksyku i w Anglii. Z początku fascynował się twórczością Malcolma Lowry’ego, któremu poświęcił pracę magisterską, i z którym korespondował i przyjaźnił się aż do śmierci autora Pod wulkanem w 1957 roku; po niemal ćwierćwieczu pracę wydano pod tytułem Malcolm Lowry’s “Volcano”: Myth, Symbol, Meaning (1978). W latach 50. Markson obracał się w nowojorskim światku literackim: znał się m.in. z Jackiem Kerouakiem i Conradem Aikenem. W młodości pracował jako redaktor i pisał scenariusze filmowe, a w późniejszych latach prowadził warsztaty prozatorskie m.in. na uniwersytecie Columbia. Zaczynał od powieści detektywistycznych w stylu Chandlera, starannie skonstruowanych, lecz rozpychających granice formuły przez aluzje do filozofii egzystencjalizmu i satyrę na hedonizm bitników z Greenwich Village (m.in. Epitaph for a Dead Beat, 1961). Choć później Markson nie nawiązywał już do tego gatunku wprost, figura detektywa, którego rolą jest narracyjne scalenie rozbitego i zagadkowego świata powraca pod innymi postaciami – artysty, autora, czytelnika. W drugiej połowie lat 60. pisarz eksperymentował też z mitologią westernu, sparodiowaną m.in. w powieści The Ballad of Dingus Magee (1966); gdy kilka lat później sfilmowano ją pod tytułem Paskudny Dingus Magee, w tytułową rolę wcielił się Frank Sinatra. Choć film okazał się klapą, dochód z praw autorskich pozwolił Marksonowi skupić się na doskonalonym już od niemal dekady rękopisie, który uważał za swój pierwszy poważny utwór. Powieść Going Down (1970), z osadzoną w Meksyku mroczną, gotycką niemal akcją, w swej bogatej symbolice i aluzyjności zdradza silne inspiracje twórczością modernistów, szczególnie Lowry’ego, Joyce’a i Eliota. Podobnie jak dla wielu innych pisarzy w latach 70., sposobem na wyrwanie się z lęku przed wpływem moderny było zwrócenie się ku samemu procesowi pisarskiemu, w duchu ogłoszonej przez Johna Bartha „literatury wyczerpania”. Widać to w kolejnej, silnie metafikcyjnej powieści Marksona, Springer’s Progress (1977), zbudowanej wokół tematu „blokady pisarskiej” – twórczej niemocy – splątanej z obsesją śmierci. To w tym utworze, mieszającym ontologiczne porządki, po raz pierwszy tak dużą rolę odgrywają typowe dla późniejszego Marksona wyliczenia – środek o antycznej proweniencji, przyswojony przez postmodernistów – oraz nieoznaczone częstokroć cytaty. W kolejnej, uznawanej za szczytowe osiągnięcie, melancholijnej powieści Wittgenstein’s Mistress (1988) – dedykowanej malarce Joan Semmel, z którą pisarz był wówczas związany – Markson rezygnuje z klasycznych struktur fabularnych na rzecz formy fragmentarycznej, spekulatywnej i asocjacyjnej. Niewiarygodna narratorka, malarka, znana czytelnikowi jako Kate jest, jak się zdaje, jedyną ocalałą na świecie, po którym porusza się najróżniejszymi środkami lokomocji z zaskakującą swobodą. Naczelnym problemem tekstu staje się powiązanie świata z jego przedstawieniami, przede wszystkim językowymi: w tym aspekcie, choć także w rozluźnionej, wyliczeniowej formie, przejawia się inspiracja wittgensteinowska. Po pięciu latach starań (rękopis odrzucono pięćdziesięć cztery razy!) powieść wydało specjalizujące się w literaturze awangardowej Dalkey Archive Press. Wypracowaną w Wittgenstein’s Mistress eksperymentalną, anegdotyczną formę, zbudowaną na (krypto)cytacie i aluzji, wysubtelnia Markson i doprowadza do logicznej skrajności w kolejnych utworach. Powieści takie jak Reader’s Block (1996), This Is Not a Novel (2001) czy Vanishing Point (2004) przypadają na okres pogłębiającej się choroby, ale i narastającego, znacznie spóźnionego zainteresowania za strony krytyki. Główne postaci tych dojrzałych utworów noszą znamienne imiona: Protagonista, Czytelnik, Pisarz, Autor. Coraz częściej – zwłaszcza w Reader’s Block – Markson wiąże charakterystyczne motywy ostateczności, śmierci i samotności z rozważaniami o antysemityzmie, wpisanym w kulturę Zachodu. W duchu obecnej w całym pisarstwie Marksona samozwrotności jego ostatnia powieść, wydana w roku 2007, nosi tytuł The Last Novel. // (na podstawie noty autorstwa Petera Dempseya pt. „David Markson” w: American Writers, Supplement XVII, red. Jay Parini, Gale Cengage 2007, s. 135-147)
