Od tłumaczki

Anne Carson znana jest z kilku rzeczy: przez wiele lat utrzymywała się z lekcji starożytnej greki, była pierwszą kobietą, która zdobyła prestiżową nagrodę poetycką imienia T.S. Eliota, a do tego potrafiła też zręcznie wplatać w swoje teksty fragmenty innych utworów. Pojawiają się u niej nawiązania między innymi do Samuela Becketta, Gertrudy Stein, Emily Brontë, Franza Kafki, a także Johna Keatsa. Sama pisała jednak tak, że nie da się zestawić jej twórczości z tekstami tych kanonicznych autorów. Po polsku jak dotąd ukazała się tylko jedna jej książka – Słodko-gorzki eros w przekładzie Renaty Lis.

Ulubioną strategią literacką Carson jest zderzanie ze sobą dwóch porządków: antycznego i współczesnego, przy jednoczesnym objaśnianiu i aktualizowaniu każdego z nich. Podobnie anachroniczny, kolażowy i intertekstualny jest zbiór esejów i wierszy zatytułowany Plainwater (1995), a zamieszczone poniżej tłumaczenia pochodzą z pierwszych dwóch części tej książki, Mimnermosa: płci umysłu oraz Rozmówek. W pierwszej z nich poetka zamieściła własne adaptacje wybranych fragmentów poetyckich Mimnermosa, greckiego poety żyjącego w VII w. p.n.e., oraz eksperymentalny esej napisany na podstawie tychże adaptacji. Rozmówki, tłumaczone również przez Macieja Topolskiego jako Krótkie mowy, stanowią natomiast zbiór króciutkich „wykładów” o aforystycznej budowie, opartych najczęściej na pojedynczym motywie lub dotyczących konkretnego artysty.

Instrukcja obsługi

Esej Mimnermos i poruszenia hedonizmu przypomina liryczną medytację Carson nad filozofią greckiego poety, który słynął z krótkich, biesiadnych wierszy pisanych w stylu homeryckim – a w erotykach potrafił nawet przewyższyć swojego mistrza. W książce Carson adaptacje poetyckie poprzedzają esej; w poniższym wyborze odwróciłam ten porządek, aby ułatwić lekturę. Tę prozę warto czytać jednak równolegle z poetyckimi urywkami, na których Carson oparła esej, co odpowiadałoby strategii, jaką poetka obrała, przetykając go esej odniesieniami do fragmentów lirycznych. Do tłumaczenia Carson podeszłam tak, jak i ona podchodzi do Mimnermosa – próbowałam raczej… spolszczyć najważniejsze słowa, które Carson wpłata do eseju, niż wiernie oddawać te poetyckie fragmenty. Włączenie kilku Rozmówek do już i tak skomplikowanego układu może wydawać się zbędne, lecz skutki zderzenia tak różnych poetyk okazują się zajmujące – lekkość tych urywków, a także ich tematyka pozwalają czytelniczce zapoznać się z możliwościami stylistycznymi kanadyjskiej pisarki, która jest zarówno świetną prozaiczką i poetką, jak i tłumaczką.

Anne Carson

Rozmówki

Mimnermos i poruszenia hedonizmu

Potrafię pływać jak inni, tylko że mam od innych lepszą pamięć, nie zapomniałem dawnego Braku-umiejętności-pływania. A że go nie zapomniałem, Umiejętność-pływania nic mi nie daje i jednak nie potrafię pływać.
Franz Kafka, Konwolut 1920, przeł. Łukasz Musiał

Poruszenia między żywiołami, które czynią z nas ludzi, są osią jego twórczości. My nazywamy je hedonizmem. To tak, jakby nazwać Kafkę słabym pływakiem. Trzeba przyznać, że zmysłowo-cielesna poezja Mimnermosa przypomina okna, w których migają kolejno chłopcy i ciało, i świt, i kobiety, i niebieskie usta oceanu. Trzeba przyznać, że Mimnermos lubi wpuścić trochę słońca do każdego wiersza. Ale zadaniem poety, jak twierdzi Kafka, jest prowadzenie samotnego człowieka ku wieczności – włączenie tego, co tymczasowe, w to, co prawomocne. Ze słońc Mimnermosa spływają prawa, które wiążą nas ze wszystkim, co świetliste. Pierwszą z tych świetlistych rzeczy jest czas.

Choć używa tego słowa niezwykle rzadko, cała jego twórczość pełna jest czasu. Czas kołuje nad krajobrazami i ludzkimi żywotami posłusznymi jego prawu, kończąc wszystko bez końca. Zapewne takie wibrowanie czasu kojarzycie z van Goghiem, z drżącą energią jego kolorów. Czas porusza się po kole (nie liniowo), a kręgi rozszerzają się z jakąś biologiczną nieuchronnością, niczym powracająca u Mimnermosa metafora ludzkiej młodości jako kwitnienia roślin czy dojrzewania owoców. Te rośliny rosną razem ze światłem – bo ich żywot jest jednym długim dniem – „nie mając pojęcia o dobru i złu” (fr. 10), póki słońce nie ześliźnie się po brzegu i nie nastanie ciemność. Mimnermos nie opisuje tej ciemności bezpośrednio, lecz odwołuje się do konkretu: do śmierci, podeszłego wieku, ubóstwa, wzroku ślepca, pustego pokoju, opustoszałego umysłu. Tak jakby ciemność była źródłem tego zła, które dotyka nas bez powodu – poza tym, że powoduje nieobecność światła. Kiedy w jego wierszach przechodzi się spod słońca w cień, łatwo wyczuć tę różnicę, która spływa po karku jak strużka zimnej wody. „Wtedy lepiej byłoby umrzeć” (fr. 10).

Słońce jest jedynym impulsem, który biegnie samodzielnie. Podczas gdy przemijanie ma władzę nad każdym z nas, bóg słońca Helios mości się w nim jak w złotym pucharze i przemierza niebo (fr. 8). Mimnermos bez mrugnięcia udaje, że współczuje bogu nieskończonych podróży. Już to wiele nam mówi o jego hedonizmie.

Ledwo napomyka bowiem o dwóch przyjemnościach, nie nazywając ich nawet przyjemnościami. W wierszach Mimnermosa nie ma wina, nie ma ciepłej kąpieli ani pędzącego zwierza, nie ma czereśni ani jedwabiu, ani bladych niebieskich kości, nie ma kości do gry ani slapstickowych wieczorów, które rozbrzmiewałyby pieśnią. Wszystko dzieje się gdzieś na tyłach świata i zastyga w nieruchomej ripoście, jak dziecko, które gada do siebie, żeby przeczekać noc. Zachwyca się, że ruch też może ulec zatrzymaniu. Zdaje się, że hedonizm Mimnermosa trafił w czuły punkt jego czasów – chodziło wtedy o jakąś potrzebę wzruszenia, duchowego samo-poruszenia, które badamy do dziś, choć świeżość spojrzenia dawno przestała towarzyszyć naszym poszukiwaniom. Tę potrzebę samo-poruszenia osaczyły sprawy, które nazywamy przyjemnościami, by usprawiedliwić swoje hedonistyczne zapędy. Seks i światło. Zastanówmy się, jak wzruszają Mimnermosa.

Zakwitł (floruit, jak mawiali starożytni biografowie) w trzydziestej siódmej Olimpiadzie (632–629 r. p.n.e.). Wiadomo, że pochodził z Kolofonu w Azji Mniejszej lub ze Smyrny, miasta położonego na południowy zachód od Kolofonu, albo z wyspy na południowym Morzu Egejskim zwanej Astypaleą (lecz astypalaia oznacza „starożytne miasto” i mogło być wyrażeniem pochodzącym z jakiegoś dawno zapomnianego wiersza). Kolofon uległ kolonialnym zakusom Greków jeszcze przed ósmym wiekiem, a po zajęciu Smyrny stał się największym miastem w Jonii. Mimnermos przytacza część tych wydarzeń we fragmencie 12, lecz nie jest to relacja historyka. Nie wiadomo, kim jest podmiot zbiorowy w wierszu, ani jak powinniśmy uchwycić te wieki, które przelatują nam przed nosem niczym wiadomości telewizyjne. Ale o to mu też chodzi.

We fragmencie 14 mowa z kolei o wydarzeniach z kilku epok, ujętych w formie drobnoziarnistych aluzji do wojen i poprzednich pokoleń. Możliwe, że to wiersz o Gygesie z Lidii, który na początku siódmego wieku wyruszył doliną rzeki Hermos na podbój Smyrny i Kolofonu. Możliwe, że to wezwanie do broni przeciwko atakowi Alyattesa na Smyrnę w ostatniej dekadzie tegoż wieku. Mimnermos twierdzi, że o tych wydarzeniach opowiedzieli mu naoczni świadkowie, starszyzna. Lecz kim jest ten niezrównany mężczyzna, który walczył na równinie Hermos? Jego ojcem? Jego dziadkiem? Jakimś innym ogniwem w rodzinnej przygodzie? Może to czysty wymysł? Tak czy inaczej, Mimnermosowi nie zależy na objaśnianiu historycznych odniesień. Pozwala temu migoczącemu bytowi poruszać się w czasie jak igła zszywająca dwa momenty, miedzy którymi rodzi się nostalgia. Wtedy i teraz. To, że znajdujemy się już poza łuną światła (gdy w końcu zaczynamy go szukać), zastanawia poetę najbardziej. Hedonizm Mimnermosa ma wiele wspólnego z poznaniem.

Moglibyśmy też zaryzykować stwierdzenie, że hedonizm zmienia stan rzeczy z jednego prostego powodu: kojarzy radość i  przyjemność ze światłem, a „nie mając pojęcia o dobru i złu”, wiedzę lokuje w ciemności. Chwile poznania u Mimnermosa da się porównać do reakcji, które zachodzą w mózgu przy chronicznej rozpaczy lub na widok otwartej rany. Kiedy Mimnermos dostrzega światło, zauważa też jego znikanie – tak jak we fragmencie o Jazonie, gdy ten wstępuje w nieznane i tylko dzięki miłości Medei kroczy daleko za horyzont; tam, strzegąc naszej śmiertelności, spoczywają bóg słońca Helios i wszystkie światła świata. Ten fragment zaczyna się od słów „I nie udałoby się”. A mechaniczne tykanie czasu nie spadałoby na nas z góry, grzmiąc, gdybyśmy nie przystanęli, rozglądając się w poszukiwaniu światła.

Albo może powinniśmy się zatrzymać, skoro światło już znikło? Mimnermos nie zajmuje się rozważaniami filozoficznymi, chyba że od strony praktycznej. Weźmy pod uwagę moment z  fragmentu 1, gdy starość wpędza ludzi w ciemność. Stosunek seksualny tych delikatnych stworzeń jest gwałtownie przerwany zaskakującym zabiegiem prozodycznym. W samym środku wiersza, który składa się z dziesięciu wersów ułożonych w pięć dystychów elegijnych, czas przecina narrację ciała ludzkiego: „lecz (nie) wtedy”. To bardzo rzadki rodzaj cezury, który zdradza nielinearny sposób myślenia poety. Wers zostaje przerwany w połowie, tak jak i my zauważamy, że zaczynamy blaknąć, mając dopiero połowę młodości za sobą. Uczono nas, że ruchem i zderzeniem w liryce elegijnej rządzą jakieś zasady (np. „w heksametrze daktylicznym zakończenia wyrazów nie powinny występować w połowie stopy”), lecz przeciwstawiamy im się. Uwiedziono nas myślą o nieśmiertelności i nagle romans się urywa.

Weźmy takiego Titonosa, którego wiara w śmiertelność i wymianę darów zapewniła mu coś, o co nie prosił (i nigdy by nie poprosił). Mit o Titonosie jest tak popularny, że Mimnermos nie wspomina jego treści. Uwiedziony przez boginię świtu, piękny młodzieniec Titonos otrzymuje od niej obietnicę nieśmiertelności, lecz zapomina, że życie ludzkie nie jest równoznaczne z młodym wiekiem. Za swoją miłość do jutrzenki, pierwszego światła dnia, Titonos nie otrzymuje więc żadnej nagrody prócz nieskończonej starości. Tak jak panie i panowie we fragmencie 1, którzy zbyt późno zauważają, że cienie wokół nich się wydłużają, Titonos pada ofiarą technikaliów nieśmiertelności. W jego przypadku to składnia, nie prozodia, wpływa na kłopotliwe położenie. Wiersz zaczyna się bowiem pierwszym członem wyjątkowo powszechnego greckiego wyrażenia – men („z jednej strony”), które łączy się zazwyczaj z partykułą de („z drugiej strony”), by stworzyć symetryczne, dwuczłonowe zdanie. Mamy więc nadzieję, że zostanie poruszony jakiś inny aspekt historii Titonosa, który uchroni go od petryfikacji. Niestety druga partykuła w ogóle nie pojawia się w tekście. Oczywiście może być też tak, że brakuje dalszej części tego fragmentu. Tyle że ta niepełność dotyczy także samego Titonosa.

Rozważmy niepełność w kontekście gramatycznym. Każdy czasownik ma swój czas, musi odbywać się w czasie. Istnieje jednak możliwość pominięcia tej zasady. Grecki system czasownikowy zawiera czas zwany aorystem (co oznacza „nieokreślony” lub „bezczasowy”) odzwierciedlający ten aspekt czynu, w którym, dla przykładu, człowiek wbiega na własny cień, gdy wybija południe. I tak w jednym z fragmentów Mimnermos używa aorystu, by opisać sposób, w jaki mężczyźni poruszają się w bitwie. Jak akrobaci tego duchowego występku, który nazywamy historią, wojownicy przetrwają gdzieś poza czasem, kiedy akcja ulegnie rozwiązaniu. Są ładunkiem, który rozładowuje się gdzieś w noc, śladem własnego działania. Mimnermos jest poetą zaciekawionym narodzinami i śmiercią, lecz nie w typowy sposób, poetą wielbiącym południe jako studium prawdziwej czerni, którą jak w soczewce może ukazać tylko słońce w zenicie.

Popołudnie nie istnieje dla Mimnermosa. Uznajmy różnicę między młodością i starością w jego twórczości za grę słów: określeniem powracającym w opisach podeszłego wieku jest przymiotnik argaleon, „twardy”, który brzmi jak łoskot kamieni spadających w głąb suchego wąwozu. Przeciwstawiony mu został (np. we fragmencie 1) przymiotnik harpaleon, „łagodny”, mający w sobie coś z pstrąga osuwającego się w głębinę, sążeń za sążniem. Bezdusznie byłoby podkreślić, że – poza jedną spółgłoską oraz dwiema głoskami wymawianymi z przydechem – argaleon i harpaleon są ze sobą tożsame. Tam, gdzie miękkie [p] w harpaleon przechodzi w twarde [g] w argaleon, wszystkie wzruszenia dnia stają się źródłem cierpienia wyrządzonego przez bezduszny upływ czasu w naturze. Hedonizm nie leży poza tym procesem – z góry przegranym – lecz daleko przed nim.

Ze światłem jest podobnie jak z seksem – nie myślimy o nim, póki nie zaczyna nam go brakować. Mimnermos nie proponuje rozwiązania. Zamiast tego (w końcu jest myślicielem) tworzy własną epistemologię: „…chromy o seksie wie najwięcej” (fr. 23). To zdanie, w szacownych wydaniach zazwyczaj włączane w dubia et spuria, uznawane jest za mądrość, którą zawdzięcza Amazonkom, gdy pewnego lata podróżował w okolicach Morza Czarnego. Tak, w tamtych czasach wciąż istniały Amazonki, tak jak istniała prawdziwa fizyka pożądania. „Ty jesteś jego złożem”, rzuciła jedna z potężnych kobiet w dniu jego wyjazdu.

Fragmenty

First published in Plainwater ©2016 by Anne Carson. Reprinted by permission of the author and Aragi Inc., all rights reserved.

---

Anne Carson (ur. 1950) – poetka, eseistka, tłumaczka. Urodziła się w Kanadzie i pracuje, ucząc starożytnej greki. Debiutowała w roku 1989 esejem Słodko-gorzki eros (wydanie polskie w przekładzie Renaty Lis – Wydawnictwo Sic!, 2020). Jest autorką kilkunastu książek, m.in. Glass, Irony and God (1995), Men in the Off Hours (2000), Decreation. Poetry, Essays, Opera (2005), Nox (2013), Float (2016), oraz przekładów na język angielski Eurypidesa, Safony i Sofoklesa. Opublikowana w 1998 roku Autobiografia czerwonego. Powieść wierszem, dla której inspiracją był mit o Heraklesie i czerwonym skrzydlatym Gerionie, uznawana jest za jeden z najważniejszych utworów pisarki. Carson, laureatka wielu nagród literackich, jako pierwsza kobieta w historii otrzymała prestiżową T.S. Eliot Prize (2001), przyznawaną przez Poetry Book Society. Wymieniana jest wśród kandydatów do Nagrody Nobla w dziedzinie literatury. Mieszka i wykłada w Ann Arbor.

Joanna Piechura – pisze, tłumaczy, redaguje „Wizje” i magazyn „MINT”. Doktorantka UW. Ostatnio współtłumaczyła antologię nowej poezji amerykańskiej Odmiany łapania tchu (2022).

Artur Denys (ur. 1992) – mieszka i tworzy w Poznaniu. Jest projektantem graficznym, ilustratorem i tatuatorem. Głównym motywem jego prac jest sztuka antyczna. Uwielbia grubą linię, wyraźne kolory i wektor.