Pod koniec roku nakładem Wydawnictw Uniwersytetu Warszawskiego ukażą się Szkice Borysa Pasternaka w wyborze i przekładach Seweryna Pollaka. Tom przygotowali do druku Katarzyna Gędas, Piotr Mitzner i Żaneta Nalewajk-Turecka. Zawiera on eseje i artykuły na ogół nieznane w Polsce, które układają się w opowieść biograficzną o autorze Doktora Żywago.
Książkę zamyka odpowiedź na ankietę niemieckiego czasopisma „Magnum”, którą publikujemy poniżej.
***
Borys Pasternak
„Czym jest człowiek?”
Odpowiedź na pytanie czasopisma „Magnum”
Znane mi pytanie, czym jest człowiek, w miarę moich sił postaram się zastąpić bardziej skromnym i jednostronnym, a mianowicie: czym dla mnie jest człowiek, co to dla mnie oznacza.
Nie jestem na tyle zarozumiały, aby twierdzić, że nie dotyczą mnie tajemnice natury, że przez całe życie nie zwracałem uwagi na teatr wszechświata, że nie zdarzało mi się obserwować nocą gwiezdnego nieba – tego obrazu wszechświata. Ale istnienie – moim zdaniem – to istnienie historyczne, człowiek nie jest osiedleńcem w jakimś punkcie geograficznym. Miejscem, krajem, przestrzenią są dla niego lata i stulecia. Jest on mieszkańcem czasu.
Należy to uściślić. Nie oczekujcie ode mnie uwielbienia człowieka. Wprost przeciwnie… Retoryczne szczudła przesłaniają zawsze otchłań pustki duchowej, niezależnie od tego, czy mowa o głoszeniu chwały człowieka („Człowiek – to brzmi dumnie”), czy też o mistyce ponadludzkiej moralności. W obu wypadkach wyabstrahowanie człowieka prowadzi do całkowitego zubożenia życia, do nieludzkości. Ale powróćmy do rzeczy.
Człowiek – to podmiot. Jest on bohaterem akcji, która nazywa się „historią” albo też „historycznym bytowaniem”. Pewien Szwed zapytał mnie czym jest kultura (nie lubię tego pretensjonalnego słowa). Kultura – to płodne istnienie. To określenie jest wystarczające. Pozwólcie człowiekowi twórczo zmieniać się w stuleciach, a miasta, państwa, bogowie, sztuka pojawią się same przez się jako skutki tego z ową naturalnością, z jaką dojrzewają owoce na drzewie. Czym jest historiografia? Jest to opis żniw, znajomość skutków, księga ewidencyjna osiągnięć życia.
Człowiek jest realny i prawdziwy, kiedy zajęty jest czymś konkretnym, kiedy jest rzemieślnikiem, chłopem albo wielkim niezapomnianym artystą, czy też uczonym, który twórczo docieka prawdy. Niektórzy z liderów socjaldemokracji z jednej strony i Nietzsche z drugiej chcieli zostać poetami czy muzykami, kompozytorami i spotkało ich niepowodzenie. A wówczas z wściekłości i z chęci zaprzeczenia zaczęli wstrząsać świat w posadach. Znalazła w nich skrajny wyraz nietwórcza, że tak powiem, część wykształconego społeczeństwa europejskiego na przełomie minionego i obecnego stulecia. Rozważali, brali pod uwagę, rościli sobie… Wszystko było jedynie pozorem i przypuszczeniem. Jaka w tym przeciwstawność wobec Goethego i Wagnera, jeśli poprzestać na przykładach Niemiec, którzy sami są wcieleniem twórczości pełnej życia i zwycięstwa, których każdy ślad jest dostrzegalny i namacalny i nadal trwa.
Człowiek dochodzi do szczytu wielkości, kiedy sam, cała jego istota, jego życie i jego działalność stają się wzorem, symbolem. Gdyby nie było innych uzasadnień niewątpliwej wartości poszczególnej jednostki, to wystarczyłoby tego, co powiedziałem o symbolicznej istocie bohaterstwa i bohaterów, aby uzasadnić tę najwyższą wartość. Każdy człowiek, każdy z osobna jest jedyny i niepowtarzalny. Dlatego, że w jego sumieniu zawarł się cały świat. Dlatego że ten świat znajduje w jedności idei, w symbolu swój kres i dopełnienie.
Wiedzieli o tym Grecy, rozumiał to Stary Testament. A czym jest cud samoofiary – opowiada Nowy Testament. Przy pierwszym rzucie oka na treść waszego pytania uznałem, że będę mógł należycie ocenić Nietzschego i krąg jego idei: ale znowu natknąłem się na stare nieporozumienia. Samo jego zaprzeczenie chrześcijaństwa zostało wzięte z Ewangelii. Czyżby nie wiedział, z czego tworzy swego nadczłowieka? Tak ślepym może być tylko całkowity dyletant, dyletant w każdej dziedzinie. Jak zdołał to wszystko pojąć biedny, mniej oczytany i wykształcony Søren Kierkegaard?
1959
